Φρασεολογικά γλωσσικά ιδιώματα της Άνω Μεσσηνίας

Ένα πρώτο στοιχείο που πρέπει να τονιστεί για τα φρασεολογικά γλωσσικά ιδιώματα του τόπου μας, είναι ότι αυτά έχουν πάντα αμετάβλητο περιεχόμενο και στερεότυπη μορφή. Π.χ. η πρόταση «έκοψε λάσπη», «βλέποντάς με έκοψε λάσπη αυτός», δεν επιδέχεται αλλαγές του τύπου «βλέποντάς με έχυσε πολλή λάσπη» ή «έκοψε από τη λάσπη». Η ιδιωματική φράση είναι πάντα σταθερή.
Είναι επίσης χρήσιμο να προσδιορίσουμε και τη διαφορά της ιδιωματικής φράσης, από την παροιμιακή φράση, το γνωμικό και την παροιμία.
Η παροιμιακή φράση έχει αλληγορία. Η παροιμία εκφράζει κάτι είτε με τρόπο αλληγορικό είτε σκωπτικό. Το γνωμικό έχει αποφθεγματικό ή διδακτικό χαρακτήρα.
Για να γίνει καλύτερα αντιληπτή η διαφορά των όρων αυτών από μια απλή φράση, ας δούμε κάποια παραδείγματα από τη χρήση μιας λέξης σε μια ιδιωματική φράση, της ίδιας λέξης σε μια παροιμιακή , σε παροιμία και σε γνωμικό. Λ. χ. παίρνουμε τη λέξη γατί. Σε ορισμένες περιπτώσεις στον λόγο, συναντάται, πχ σε φράση ιδιωτισμού: εφτάψυχο γατί, για να δηλώσει άνθρωπο που είναι ιδιαίτερα ανθεκτικός στις αρρώστιες στις κακουχίες κλπ. Στην παροιμιακή φράση: όταν βγάλει το γατί κέρατα, τότε θα το κάνεις εσύ αυτό που σου λέω, για κάτι που είναι αδύνατον να γίνει. Στη παροιμία: η γάτα από τη βιά της γεννά τα γατιά της στραβά, για τα κακά και τα επιβλαβή αποτελέσματα των πράξεων που εκτελούνται με βιασύνη. Και τέλος το γνωμικό: το παιδί και το γατί όπως το μάθεις κάνουν, για να δηλώσουν τα της αγωγής.
Εννοιολογικά η φράση που χαρακτηρίζουμε ως ιδιωτισμό, συνδέεται στενά με την παροιμιακή φράση και σε πολλές περιπτώσεις η διάκρισή τους είναι δύσκολη. Εξάλλου πολλοί ιδιωτισμοί προήλθαν από παροιμιακές φράσεις.
Οι ιδιωτισμοί μπορεί να είναι συνδυασμοί ουσιαστικών (μαλλιά - κουβάρια), επιθέτων (μονός - διπλός, πεθαμένος - άταφος), ρημάτων (κόβει - ράβει), επιρρηματικών (νέτα - σκέτα) κλπ. Παρουσιάζονται επίσης ως στερεότυποι συνδυασμοί. Π.χ.: «έγινε κουνούπι» μέθυσε δηλαδή, «κόβω σάλτο» πηδώ, «δεν είναι στο σκαρί του» είναι ασθενής. Εμφανίζονται ακόμα και ως συνδυασμοί ουσιαστικών με άλλο ουσιαστικό, επίθετο, επιρρηματικό ή προθετικό, π.χ.: «μακριά στράτα» «στη μύτη του μαχαιριού».
Πολλές συνώνυμες φράσεις ιδιωτισμών, φανερώνουν διαφορετικές ψυχολογικές φορτίσεις, πχ «σκοτώθηκα στη δουλειά» αφήνει να εννοηθεί ότι δουλεύω πολύ και πρέπει να μου αναγνωριστεί αυτό. «Ψόφησα στη δουλειά» υπονοεί ότι υπάρχει μια αδικία στην τόσο σκληρή δουλειά. «Πεθαίνω στη δουλειά» φανερώνει ουδέτερη φόρτιση, δηλαδή κουράζομαι υπερβολικά από την πολλή δουλειά.
Θεματικές κατηγορίες ιδιωτισμών
1. Σε μεγάλη αποτυχία, τελεία καταστροφή με εμφανή χροιά ειρωνείας ή σκωπτικής αντιμετώπισης. Ενδεικτικά αναφέρουμε: «τα έκανε ρόιδι και καμπαναριό» δεν κατάφερε τίποτα λόγο αδιαφορίας κυρίως. «Τα έκανε τουρούλια» ανάλογη με την κοινή φράση τα έκανε θάλασσα. «Τουρούλια» είναι λέξη τουρκικής προέλευσης και σημαίνει κομματάκια ή τα κουρελάκια ακόμη. «Τα κάνατε αυλή κι αλώνι ‘δω μέσα» δεν αφήσατε τίποτα στη θέση τους. «Τάχετε ούλα μούλα σκόρδα» τάχετε άνω – κάτω. «Το πήρε ούλο μπάλα» κατεστράφη τελείως κάτι. «Βαράει αρβάνες» ή «βαράει αρβάλες» έχει αναδουλειές. «Βάνω στο σφυρί» πωλώ κάτι λόγω οικονομικής πίεσης.
2. Ψυχική ένταση (εκνευρισμό, αγωνία, στεναχώρια, πίεση κλπ). «Επήδαγε τις απλωτές» είναι πολύ εκνευρισμένος, έχει γίνει έξω φρενών.» «Απλωτή» είναι το κατά μήκος τριπλούν πήδημα. «Πηδάει τα κάσταλα» έχει φούριες. «Δεν αράδει» δεν έχει διέξοδο. «Αράδι» στην περιοχή μας λέγεται η οπή της κυψέλης που διέρχεται η μέλισσα αλλά και η δίοδος ή ο δρόμος από το «αράδα». «Σκάω από τα πλευρά» έχω μεγάλη στεναχώρια. «Έγινε ξίδι άμα του το είπα» έγινε έξω φρενών.
3. Σωματική κόπωση, την αδυναμία, τις ασθένειες αλλά και την ευρωστία. «Μου κόπηκαν τα ήπατα» η μεγάλη σωματική κόπωση (κάποιες φορές και ο φόβος). «Τρώω τα θρέμπελα» καταβάλω εξαιρετική προσπάθεια, καταπονούμαι. «Έπεσε μονός - διπλός» έδωσε όλες του τις δυνάμεις στην προσπάθειά του για κάτι. «Αυτός είναι πεθαμένος κι άταφος» είναι οικονομικά ασθενής ή ακόμα κι αδύναμος λόγω κόπωσης ή ασθένειας. «Το λέει, βαστάει η περδικούλα του» έχει αντοχή, κάνει πράγματα που δεν είναι για την ηλικία του, την υγεία του, τη σωματική του δύναμη. «Έγινε κουνούπι», μέθυσε δηλαδή, το κοινό είναι «έγινε σκνίπα». «Έγινε κούπα», δεν βλέπει, τυφλώθηκε τελείως. «Κούπες να γίνουν τα μάτια σου», να τυφλωθείς, δηλαδή. «Πάει μόρτου», πέθανε. «Τον έπιασε το δικό του» ή «τον έπιασε συγγενικό» λέγεται για να δηλωθεί επιληψία. «Δεν είναι στο σκαρί του» ή «δεν είναι στα σκαριά του» για να δηλωθεί ότι είναι ασθενής.
4. Η πνευματική κατάσταση κάποιου, επίσης χαρακτηρίζεται με χροιά ειρωνείας ή σκωπτικής διάθεσης με φράσεις όπως: «δεν τρώει μούρες αυτός», δηλαδή δεν είναι αφελής, αντίθετα είναι έξυπνος πολύ. «Δεν αλατίζει μπίτι», είναι ανόητος, μωρός.
5. Καταστάσεις που αξιολογούνται σε επίπεδο ηθικής, όπως η διαπόμπευση, το κουτσομπολιό, η κοροϊδία, με φράσεις όπως: «με έβγαλε έφηβο», με κατεξευτέλισε, με κατασυκοφάντησε. «Βγήκε στο μεϊντάνι», «βγάνω στη λάκα», βγάζω στη φόρα, «με έβγαλε σεργούνι», «βγήκα σεργούνι» έγινα βούκινο, «θα βγει μόλογος», ο «μόλογος» είναι η κακή φήμη. «Τίποτα δε χλιένει μέσα του», δεν κρατάει μυστικό, «κουρεμένα κι άκουρα», κουτσομπολιά. «Κούτσουρο σε λιθάρι» «φύγε ρε! αφού βλέπεις σε γελάει μια-δυό, σε ρίχνει κούτσουρο σε λιθάρι», δηλαδή σε κοροϊδεύει.
6. Δήλωση φιλίας ή εχθρότητας ή απειλής όπως το «μακριά στράτα» που έχουμε προαναφέρει, «του ‘δωκα το τάγιο», τον έδειρα, «θα τόνε κουρνιαρίσω», θα τον βάλω στην κούρνια του δηλαδή, θα τον συγυρίσω, «αυτόν θα τον ξεμπαζώσω», «τα πάνε σκόρδα-κρεμμύδια», «του πήρε τα χνότα του», τον συνήθισε, «έκοψε λάσπη», έφυγε από μια δυσάρεστη κατάσταση, «τον ζώσανε ζουνάρια», φοβήθηκε υπερβολικά.
7. Καταστάσεις φυσικών φαινομένων. «Ρίχνει σαμαροπαΐδες», «ήλιος με τσέπια».